Het Paardenmes; op zijn Zeeuws Paeremes

Het was een echt gebruiksvoorwerp voor op het boerenland. Gedragen door de boer en zijn knechten in een diepe broekzak op de zijnaad van het boeren mannenpak, je kon niet zonder. Het mesheft zat in een lederen beschermschede zodat het veilig gedragen kon worden. De boer bewerkte zijn land met paarden. De belangrijkste reden voor het dragen van het Paeremes was veiligheid. Als er 2 tot soms wel 12 paarden voor de ploeg liepen en er ging iets mis, kon de boer zijn heft pakken en de belijning van de paarden doorsnijden. Daarnaast werd het nog voor tal van andere doeleinden gebruikt.

Het Paeremes vind zijn oorsprong al lang geleden en heeft zich vanaf ongeveer begin 1800 ontwikkeld tot nu. Voor 1800 kon een heft nog diverse vormen en maten hebben. Vermoedelijk rond 1860 kreeg het de naam Paeremes. Rond dit jaartal werd namelijk het eerste gedateerde heft met paarden als bekroning bekend. De jaren daarvoor stond er ook geregeld één of meerdere leeuwen op als bekroning(dat staat symbool voor status en kracht) en nog verder terug was er vaak een rozet gegraveerd in de bovenkant van het heft.

Het Paeremes is een prachtig houten heft, met de meest fijne gedetailleerde lijnen, randjes en afbeeldingen daaruit gesneden. Aan het heft zit een groot lemmet(mes). Het heft is ongeveer 13 cm lang, ovaal van vorm dat conische afloopt naar onderen, het heeft een sterk voorfront en een half uitgesneden kooi met een rammelend balletje erin wat ook wel de ziel wordt genoemd (het hart  van het hout). Op de zeer oude heften( 1800-1840) staan vaak kerkelijke taferelen afgebeeld. Dit heeft zich verder ontwikkeld naar afbeeldingen die gerelateerd zijn aan de landbouw zoals het boerengereedschap, de ploegende boer en de boer met paard en wagen.

De makers van Zeeuwse heften (in het heden nog maar een kleine groep mensen) versieren deze zodanig dat het altijd te herkennen is als Zeeuws. Iedere snijder doet dit op zijn/haar eigen manier en de verschillen kunnen dan ook groot zijn. Bijna alle oude heften zijn gesneden uit buxus hout. Deze houtsoort bezit alle kwaliteiten om een sterk, slijtvast en gedetailleerd heft te kunnen snijden. Tussen het heft en het lemmet zit een veelal zilveren ring, gemaakt door de zilversmid, om de overloop van hout naar staal mooi te laten verlopen. Met zijn eigen maten, vormgeving en ontwerp is het uniek in Nederland en komt het Paeremes alleen in Zeeland voor.

Wat is de definitie van het Zeeuws paardenmes?
* Ovaal van vorm ( in de 19de eeuw zijn er geen balkvormige Paardenmessen gemaakt)
* Conisch gevormd (van breed naar smal)
* Maten tussen de 11 en max 14 cm lang, gemeten van bovenkant zilveren ring tot hoofd paarden
* En het heeft een opengewerkte kooi met een houten rammelend balletje erin (ook wel zieltje genoemd).
In de 19de eeuw (1800-1900) is de kwaliteit, vormgeving en maatstaven bepaald van het Paardenmes. In deze eeuw zijn er hoofdzakelijk zeer hoge kwaliteit paardenmessen gesneden en het is een onderdeel van het Zeeuws Cultureel Erfgoed.
Het Paarden mes heeft verschillende ontwikkelings fases doorgemaakt en rond 1860 zijn de eerste Paarden als bekroning ontstaan, daarvoor een leeuw.
Om het prachtige erfgoed en oude ambacht ‘het Zeeuws Paardenmes” in stand te houden zijn de bovengenoemde criteria heel belangrijk bij het maken ervan. Aangezien bovengenoemde punten ontstaan zijn in de 19de eeuw is de definitie van een Zeeuws Paardenmes vast gelegd en bepaald in die eeuw.
Tegenwoordig zijn de afbeeldingen en bekroningen zeer divers, maar bovengenoemde punten blijven van kracht en dat maakt het Zeeuws Paardenmes.

Begin 2020 is het boek “Zeeuwse Wondertjes” gepubliceerd. Dit prachtige boek geschreven en geïllustreerd door meester houtsnijder Frans Dingemanse, is een zeer compleet naslagwerk over het Zeeuws Paardenmes. Door dit boek zal het ambacht het “Paardenmessen snijden” nooit helemaal verloren gaan. Een ieder die alles wil weten over het Zeeuws Paardenmes, incl. hoe het word vervaardigd zal in dit boek de antwoorden vinden die hij/zij zoekt.